Aanleiding
Onvrede over de huidige samenleving brengt ons tot onderstaande overwegingen. Fundamenteel daarbij is het inzicht dat het die samenleving zelf is, die de dingen voortbrengt die tot onze onvrede leiden. Het is derhalve onze overtuiging, dat de enige manier om verbetering in de samenleving te bewerkstelligen is het doorgronden en gebruik maken van dezelfde mechanismen die leiden cq hebben geleid tot de huidige staat van de samenleving.

Eerste analyse
Dus beginnen we met nadenken over die mechanismen.

Onder een samenleving wordt verstaan een groep mensen die samen een half-gesloten systeem vormen en waarbinnen interactie bestaat tussen de leden die van die groep deel uitmaken.

Hoewel de mens ook samenleeft met dieren en dingen, staat het netwerk van relaties tussen mensen centraal. De samenleving is het studieobject par excellence van de sociologie. Afhankelijk van de context kan men het begrip samenleving beperken of uitbreiden van minimaal twee personen tot bijvoorbeeld een gezin, woongemeenschap, stad, staat of op het hoogste niveau de gemeenschap van alle mensen ter wereld. In een ideale maatschappij heersen rechtvaardigheid, vrede en geluk voor alle mensen.

De samenleving is dus een onderdeel van een groter geheel (een land, de wereld, het heelal etc.) en heeft in principe als taak/doel om zichzelf in stand te houden binnen de context waarin zij bestaat. Daarbij gelden de biologische principes van behoud van het individu, de groep en de soort. Het is een ingewikkeld systeem van menselijke eigenschappen en menselijk gedrag, structuren en processen. En dat ingewikkelde systeem moet in staat zijn om adequaat om te gaan met invloeden van binnenuit en van buitenaf. Dat houdt in zich er aan te kunnen aanpassen, er nuttig gebruik van maken, ze buiten de deur te houden, ze neutraliseren of ze ongedaan maken. Sommige zaken zal het systeem kunnen beïnvloeden, andere zaken zijn inherent aan de context waarbinnen de samenleving zich bevindt en zijn derhalve niet beïnvloedbaar.

Wat wel en niet beïnvloedbaar is verandert, de samenleving verandert, de buitenwereld verandert en ook die context heeft haar mechanismen. Een eenvoudig beeld is dat het de tandwielen van de samenleving zelf en die van de omgeving van die samenleving zijn  die op elkaar ingrijpen. De kracht die elk van de tandwielen uitoefent zal het geheel en de interactie beïnvloeden, maar ze zullen nooit los van elkaar kunnen bewegen.

Een actieve opstelling als onderdeel van de samenleving leidt tot het streven om te verbeteren wat beïnvloedbaar is. Een passieve opstelling betekent in feite een fatalistische opstelling, wachten tot de hogere orde (de context), de wereld, een nieuw evenwicht tot stand zal brengen (een onbekend virus, een dodelijk insect, een gat in de ozonlaag, gebrek aan zuurstof, hoge/lage temperatuur).

Onvrede illustratie
Als we nu kijken naar de samenleving waarin we leven, dan zien we ontwikkelingen waarvan je zou verwachten dat die samenleving er op zou ingrijpen of anticiperen. Met name omdat ze het voortbestaan van die samenleving op de lange termijn bedreigen. Ten aanzien van een aantal van deze ontwikkelingen blijkt echter dat de samenleving er helemaal niet op ingrijpt.

Een voorbeeld van een ontwikkeling die ons het meest na aan het hart ligt (zorgen baart), is het feit dat de rol van geld als middel is geëvolueerd tot doel op zich en daarmee de perceptie van waarde in bredere zin heeft verdrongen. Illustratief hiervoor zijn een aantal voorbeelden: waarde wordt uitgedrukt in geld, kwaliteit is een economisch begrip, maatschappelijke relevantie wordt bepaald door het hebben van een baan = inkomen, groei houdt in materiele groei, het nut van innovatie van een product of dienst wordt bepaald door de bijdrage aan de winst, niet door de bijdrage aan een beter leven, investeren is verworden tot gokken op de beurs etc. Succeskans van een product wordt bepaald door commerciële kansen, niet door de mate waarin het de kwaliteit van leven beïnvloedt.

Op het niveau van het individu betekent dit, dat het streven naar een zinvol bestaan verwordt tot het streven naar individuele materiele welvaart. De evolutie van de rol van geld tot doel in plaats van middel, levert op dat het begrip ‘genoeg is genoeg’ (voedsel, landbouwgrond, woonruimte etc) niet meer functioneert als norm, maar dat het streven naar steeds meer (groei??) verantwoord lijkt.

De recente geschiedenis, met name de financiële crisis, is het dramatische logische gevolg hiervan. Het financiële systeem heeft bewezen corrupt te zijn en volledig losgeslagen van haar maatschappelijke functie en grondvesten. Maar het is, ondanks een wereldwijde crisis en een aantal internationale ingrepen, op onbegrijpelijke wijze weer geheel in control. De politiek denkt nog steeds in materiele welvaart en economische groei is nog steeds de dominante drijfveer achter vrijwel alle strategische beslissingen. Lokale politiek wordt bepaald door landelijke politiek, landelijke politiek wordt bepaald door Europese politiek, die Europese politiek wordt weer bepaald door wereld politiek en uiteindelijk dus door de wereldeconomie. Lokaal korte termijn welbevinden en regionale lange termijn duurzaamheidsinitiatieven worden vermalen in een geopolitiek die uiteindelijk alleen maar economische groei als leidraad heeft. Het is dus niet verwonderlijk dat mensen het gevoel kwijtraken dat ze hun eigen omgeving kunnen beïnvloeden. Het gevolg is dat ze afhaken en terechtkomen in een fatalistische houding.

Voor op het toilet

Wij merken dat veel mensen in onze omgeving deze onvrede en ongerustheid over bovenstaande ontwikkeling delen. Daarnaast constateren we dat deze mensen met ons het gevoel delen niet (meer) in staat te zijn zelf hun omgeving zo te beïnvloeden dat ‘het weer nde goede kant’ op gaat.

Eerste conclusie
Er gaat van alles fout in de huidige samenleving en we vermoeden dat dat op zich wel een kenmerk van alle samenlevingen van alle tijden is. Op zich is dat dus niet het probleem. Het probleem is dat de mensen, de primaire belanghebbenden bij een goed functionerende samenleving, niet meer in staat zijn hun eigen omgeving correctief te beïnvloeden. Het feit dat het financiële systeem machtiger is dan regeringen ‘want als het omvalt valt alles om’, het feit dat de lokale politiek is ingebed in een web van grotere (inter)nationale economische belangen en geen autonome besluiten kan nemen, het feit dat de fossiele grondstoffen lobby volledig onaantastbaar is door haar rol als inkomstenbron voor nationale begrotingen, zijn voorbeelden van zaken waar een goed functionerende samenleving op zou moeten, willen en kunnen ingrijpen. Maar zo werkt het niet.

Kortom de correctiemechanismen die een samenleving op orde behoort te hebben om fouten en scheefgegroeide verhoudingen te herstellen functioneren niet (meer). En die correctiemechanismen zijn randvoorwaardelijk voor een goed functionerende samenleving. Dit betekent in feite dat de mens het stuur kwijt is geraakt om de samenleving waar hij deel van uitmaakt op koers te houden.

Tweede stap analyse
Een individu in bijvoorbeeld Nederland, behoort tot een samenleving die minstens vijf nivo’s kent en waarin de dominantie top down werkt. Deze structuur is zo in de loop der tijden gegroeid en niet zozeer ingericht volgens de principes van een soort metamodel.

Het gevolg is dat de mechanismen door elkaar zijn gaan lopen, niet meer transparant zijn voor het individu. De gewone burger is daarmee niet meer in control.

Historisch perspectief
Toen de wereld en dus de samenleving nog overzichtelijk was (een/max twee lagen: gezin/stam) bestonden dit soort problemen niet: Het samenstel van de structuren, processen en regels vertaald in de rolverdeling binnen een stamwas overzichtelijk en transparant. Een man die geen zin had om te jagen werd buitengesloten, iemand die meer dan zijn deel van het beschikbare voedsel nam werd gecorrigeerd etc. Dat betekent natuurlijk niet dat elk individu op elk moment volledig tevreden was, maar wel dat het systeem effectief was ingericht ten behoeve van het voortbestaan van de stam.

Als twee stammen hetzelfde gebied bevolken dienen er overkoepelende regels te worden opgesteld, die de co-existentie van beide dienen te waarborgen (geen oorlog, elkaars vee niet stelen). Die bovenliggende set regels dient consistent te zijn met de regels die binnen de stam gelden en complementair daaraan. Deze structuur loopt parallel met de biologische instincten: behoud van het individu, behoud van den groep, behoud van de soort.

Als we dit vertalen naar de huidige ‘moderne’ samenleving zien we waar het misloopt: in de huidige complexe wereld is onduidelijk wat de groep is (dorp, vereniging, partij, sexe, religie, land, continent) nen wat de soort is (mens, geloofsgenoten, ras, levende wezens).

Deze situatie blijkt nog veel complexer te zijn wanneer we ook de virtuele verbanden er bij in beschouwing nemen.

Tweede conclusie
De samenleving is voor het individu in de loop der eeuwen vele malen complexer geworden. Dat heeft tot gevolg dat processen die van toepassing waren op de principes met betrekking tot het behoud van het individu, de groep en de soort niet meer functioneren. Als gevolg daarvan is de balans zoekgeraakt en is behoud van het individu de dominante drijfveer geworden. En daardoor is de ruimte ontstaan waarin het streven naar instandhouding van de samenleving, is vervangen door het streven naar individuele (materiele) groei, die zelfs ten koste kan gaan van de groep en de soort. Individuele hebzucht in plaats van verantwoordelijkheid in en naar de samenleving.

Kennelijk is er met het steeds complexer worden van de samenleving iets misgegaan met de interne systemen van de samenleving. In principe dient binnen een samenleving het systeem, het samenspel van processen, regels, structuren etc , ten dienste te staan van het goed functioneren van die samenleving, dus ten dienste van de mensen binnen die samenleving. Dat systeem dient een adequate inrichting te hebben voor elk nivo en type samenleving (familie, dorp, land, continent, mensheid). Er is dus behoefte aan een consistente hiërarchische structuur van systemen om op elk niveau adequaat te functioneren. En in deze consistente hiërarchie krijgt men verantwoordelijkheid vanuit de onderliggende laag van de samenleving en dient een ieder over die verantwoordelijkheid verantwoording af te leggen aan de naast ondergelegen laag en derhalve uiteindelijk aan onderste laag, de echte stakeholder, dat wil zeggen: de mensen binnen de samenleving. Het eigenaarschap van dit verantwoordingmechanisme moet dus bottom up zijn geborgd. Mijn waarneming is dat deze consistente hiërarchische structuur, inclusief verantwoordingsmechanisme niet (meer) bestaat. Dat vertaalt zich in twee richtingen. Het delegeren cq nemen van verantwoordelijkheden verloopt naar willekeur (in feite het recht van de sterkste). En het vragen en afleggen van verantwoording is niet transparant. De correctieve mechanismen op de diverse niveaus functioneren daardoor niet, dat leidt tot machtsmisbruik enerzijds en verschuilen in slachtofferrol anderzijds. En de gewone burger heeft nergens meer het gevoel dat hij grip heeft op zijn eigen levensomstandigheden.

Om de leden van de samenleving weer het stuur in handen te geven is er dus behoefte aan een systeem dat adequaat functioneert binnen de huidige complexiteit van de samenleving. Interessant is het om te zien dat er binnen digitale samenlevingen (internet, wikipedia) initiatieven zijn die dit via een set van spelregels nastreven en dat die niet van bovenaf zijn opgelegd, maar juist door de leden van die digitale samenleving zelf.

Wat moeten we hiermee
Laten we er maar van uit gaan dat het onmogelijk is om de complexiteit van de samenleving als geheel zodanig te reduceren dat de bovengeschetste problemen vanzelf verdwijnen. Blijft over dat er een nieuw besturingssysteem nodig is, dat passend is voor de samenleving zoals die er vandaag de dag uitziet. De uitdaging is dus de totale ‘global’ hiërarchische structuur te saneren, transparant te maken en effectief te maken, met name wat betreft de correctieve mechanismen vanuit het gezichtspunt en het belang van de gewone mens. Als dat gebeurd is kunnen de door de gewone mensen gevoelde misstanden worden rechtgezet via het verantwoordelijkheids/verantwoordings principe en komen de primaire belanghebbenden weer in control van hun eigen samenleving.

Het is interessant om na te denken via welke aanvliegroute we daar zouden kunnen komen. Uitgaande van het feit dat er een enorme intrinsieke weerstand overwonnen zal moeten worden, zijn er een aantal factoren waar we rekening mee moeten houden: moeten we het top down of bottom up aanvliegen, big bang of stap voor stap, hoe krijgen we en houden we draagvlak tijdens dit mega veranderproces.

Top down vs bottom up
Een top down aanvliegroute heeft uiteraard als voordeel dat je als vertrekpunt kiest de plaats waar de macht zit. Als je er in slaagt de krachten te bundelen, dan is de veranderpotentie enorm.

Maar om te opteren voor een top down aanpak is geloof nodig in het zelfreinigend vermogen van een systeem dat de laatste decennia/eeuwen niet veel zelfreinigend vermogen heeft getoond. Bovendien is een van de kenmerken van het foute systeem juist dat het meer gericht is op de instandhouding van het systeem zelf (economie, machtsverhoudingen etc), dan op het dienen van de belangen van de uiteindelijke directe belanghebbenden, de mensen, de samenleving. Er is dus juist sprake van de maximale intrinsieke weerstand.

Bovendien is het feit dat de belangen in de diverse lagen van het systeem in veel gevallen niet parallel lopen, een belemmerende factor. Dit wordt geïllustreerd door het onvermogen om keuzes te maken in situaties van humanitaire rampen vs economische (olie)belangen vs politieke machtsoverwegingen. Het randvoorwaardelijke leiderschap op alle lagen van de samenleving om het proces van belangenafweging goed te laten verlopen ontbreekt, juist als gevolg van het feit dat men zich verschuilt achter hogere belangen. Oorzaak en gevolg overlappen elkaar, met inertie als gevolg.

Een bottom up aanvliegroute heeft als direct zichtbaar voordeel dat de directe belanghebbenden de drijvende kracht vormen achter de initiatieven. Daarbij is het randvoorwaardelijk om het gedrag van de direct belanghebbenden te veranderen op basis van waardedenken en verantwoordelijkheid voor de eigen samenleving . Dat vereist een kritische massa ten behoeve van het bottom up leiderschap en dat is een uitdaging op zich, omdat de mensen in veel gevallen onderling niet op één noemer zullen zitten qua prioriteiten en doelen. Om effect op grote schaal te kunnen hebben zullen er echter wel slimme tactieken moeten worden gehanteerd (hefbomen, infecties, infiltraties etc).

Big bang versus stap voor stap
Het bestaande systeem in een klap vervangen door een nieuw, wel effectief systeem is juist door de complexiteit van de samenleving als geheel onmogelijk. Het enige realistische alternatief is om stap voor stap naast de bestaande systemen een nieuwe alternatieve structuur te creëren en te implementeren. Dit zou inhouden een beter alternatief bieden.

Samenvattend lijkt ons de beste optie om een bottom up stap voor stap aanpak te kiezen. Dat betekent dat we een nieuw besturingssysteem voor de samenleving als geheel moeten ontwerpen dat de complexiteit vanuit de beleving van het individu reduceert en hem weer het stuur in handen geeft van zijn eigen samenleving. En dat we parallel daaraan een veranderproces moeten bedenken dat stap voor stap van onder af delen van het nieuwe systeem invoert.

Ons gedachtegoed